Risk değerlendirmesinin temel amacı kazaların önlenmesidir. Derin ve daha sistemli bir analiz, risklerin anlaşılmasını geliştirerek tehlikelerin azaltılmasına destek olur.
Bu nedenle risk değerlendirmesini; tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin vereceği zarar olasılığını göz önüne alarak risk analizi yapılması ve buna göre alınacak önlemlerin belirlenerek uygulanması, bu önlemlerin yeterliliğinin kontrol edilmesi diye tanımlayabiliriz. Diğer bir deyişle iş sağlığı ve güvenliğinin temel prensiplerinin sistematik bir şekilde uygulamak için yapılan değerlendirmedir diye de tanımlayabiliriz.
Yürürlükteki mevzuatın da gereği olarak iş sağlığı ve güvenliği alanında yapılacak risk değerlendirmesi aşağıdaki sıralamayı takip etmelidir.
1 - Tehlikenin ortadan kaldırılması,
2 - Tehlikesiz olanla değiştirilmesi,
3 - Daha az tehlikeli olanla değiştirilmesi,
4 - Önleme faaliyetlerinin yapılması,
5 - Koruma faaliyetlerinin yapılması,
a) toplu koruma
b) örgütsel düzenleme
c) kişisel korunma
Daha geniş bir çerçeveden bakarsak risk yönetimi ise bu önlemlerin uygulanmasının kontrolünü, yeniden değerlendirilmesini aksayan hususların saptanmasını ve gerekiyorsa yeniden risk değerlendirme yapılmasını kapsar.
Risk değerlendirmesi aynı zamanda tehlikelerin zarar verme olasılığı ile ortaya çıkabilecek zararın boyutlarının göz önünde tutularak değerlendirmeye alınmasını ve bu değerlendirme sonucu önceliklerin belirlenmesini de sağlar.
Risk değerlendirme veya analiz yöntemleri 1950 yıllarından beri dünyada sistematik olarak uygulanmaktadır. Metotların geliştirilmesi ise gereksinimlere göre gelişim göstermiştir. Bir örnek vermek gerekirse, özellikle kimya sanayinin hem çalışanlar hem de çevre açısından önemli kaza riski taşıması bu alana ilişkin özel risk değerlendirme yöntemlerinin geliştirilmesine neden olmuştur.
Risk değerlendirmesi ve risklerin derecelendirilmesindeki kriterler:
Risk değerlendirme ve derecelendirmede öncelikle işyeri politikası oluşturulur.
Bu politika çerçevesinde öncelikler belirlenir. Risk değerlendirmesi sonucu önlemler belirlenip uygulamaya konulurken fayda maliyet analizleri de yapılır.
İşyerinin politikasından, analizi yapanın subjektif değerlendirmesine, konuya yaklaşımına göre çok farklı sonuçlar ortaya çıkabilir.
Terminoloji ve Farklı Tanımlar
Kazalarla ilgili kullanılan tehlike, risk ve güvenlik gibi terimler birçok durumda farklı anlamlar ifade edebilir. Bunlara yüklenen anlamlar geniş çapta farklı akademik disiplinlerce oluşturulan geleneklere bağlı olup çeşitli teknik durumlar için kullanılır.
Bu tanımlarda ki ifadelerin anlamları konusunda ortak bir dil kullanmak ve farklı terimler kullanıldığında bunun anlamının benzer şekilde anlaşılmasını sağlamak önemlidir.
Bu konuda sık karşılaşılan kelimeler aşağıdadır.
· Kaza
· Risk analizi
· Olay (Ucuz Atlatma)
· Risk Değerlendirmesi
· Önemli Kaza
· Risk algılaması
· Yaralanma
· Güvenlik kültürü
· Mesleki Yaralanmalar
· Tehlike Değerlendirmesi
· İş Kazası
· Risk yönetimi
· Meslek Hastalıkları
· Güvenli sistem
· Tehlike - Risk Kaynağı
· Güvenlik analizi
· Zarar
· Sistematik yaklaşım
· Risk
Mevzuatımızda Risk Değerlendirmesi (4857 sayılı İş Kanunu açısından)
(AB direktifleri uyum çalışmaları ve 4857 sayılı İş Kanunu açısından)
AB katılım ortaklığı belgesi, ulusal program gereği AB müktesebatına uyum sürecinde çıkarılan ve yürürlüğe konulan direktiflerde temel yaklaşım üç ana başlıkta ele alınabilir.
1) Tüm tehlikelerin değerlendirilmesi, risk gruplarının dikkate alınması,
2) İşyerlerinde risk değerlendirmesi yapılarak bu çerçevede önceliklerin belirlenerek önlemler alınması (Önleyici faaliyetlerin koruma faaliyetlerine göre , toplu korumanın bireysel korumaya göre önceliğinin olması),
3) Çalışanların veya temsilcilerinin her aşamada bu faaliyetlere katılması.
4857 sayılı Kanun açısından bakıldığında ise genel yaklaşım açısından 1475 sayılı Kanunla önemli bir farkının olmadığı AB düzenlemelerinde bulunan birkaç düzenlemenin yeni kanuna eklenmesinin dışında önemli bir değişiklik içermediği görülmektedir.(İş güvenliği uzmanı eklenmesi, işyeri hekiminin kanunda yer bulması, eğitimin ve işi reddetme hakkının tanınması gibi). Ancak bunlar bağımsız maddeler halinde düzenlendiğinden sistematik bir yaklaşım oluşturmamaktadırlar.
Her ne kadar yasanın genel gerekçesinde AB uyum sürecinde bu düzenlemelerin bir başlangıç olduğu kanunun yeniden gözden geçirileceği belirtiliyorsa da, katılım ortaklığı belgesinde ki zamanlama açısından uyarlanması taahhüt edilen AB direktiflerinin uyum süreci ve uygulamaya koyma tarihi göz önüne alınmamıştır.
4857 Sayılı İş Kanununda yer almayan, ancak AB direktifleri açısından alınacak tüm önlemlere, yapılacak ölçümlere ve sağlık gözetimlerini temel olan risk değerlendirmesi, sağlık ve güvenlik işçi temsilcisi, işçinin işi bırakabilmesi, işyerini terk edebilmesi hatta işe müdahale etmesi ve bundan dolayı zarar görmemesi gibi temel hususlar uygulama alanı bulamamaktadır.
Yönetmelik olarak düzenlenen AB direktifleri özellikle 391 sayılı çerçeve direktif temel prensipleri içermektedir ve tüm diğer yönetmeliklerle hukuki açıdan aynı yaptırım gücüne sahiptir. Bu durum da AB direktiflerinin temel prensibini oluşturan risk değerlendirmesini, yaptırımlar açısından sıradan bir noksan düzeyine indirmektedir.
Mevzuatımızda Risk Değerlendirmesi
İşverenin Genel Yükümlülükleri
Madde 6 - İşveren aşağıda belirtilen sağlık ve güvenlikle ilgili hususları yerine getirmekle yükümlüdür:
1) Teknolojinin, iş organizasyonunun, çalışma şartlarının, sosyal ilişkilerin ve çalışma ortamı ile ilgili faktörlerin etkilerini kapsayan genel bir önleme politikasının geliştirilmesi,
2) Risk değerlendirmesi sonucuna göre, alınması gereken koruyucu önlemlere ve kullanılması gereken koruyucu ekipmana karar verir.
Risk Değerlendirme - Analiz Yöntemleri - Yaklaşımlar, Bu Yöntemlerin Avantaj ve Dezavantajları
Risk değerlendirme yöntemleri
a) Teknik eksenli yöntemler
b) İnsan eksenli yöntemler
c) Görev analizi.
d) Yönetim eksenli yöntemler
e) Kaza araştırması
f) Kaba analizler.
a) Teknik Eksenli Yöntemler
Teknoloji, tesis, donanım hatalarını ve bunların sebep olacağı kazaları incelemeyi esas alan yöntemlerdir.
· Enerji Analizi
· HAZOP
· Hata Ağacı Analizi
· Hata Modu ve Etkiler Analizi (FMEA)
· Olay Ağacı Analizi
· Sebep-Sonuç Diyagramı
· Reaksiyon Matrisi
· 4 Sonuç Analiz Modelleri
b) İnsan Eksenli Yöntemler
İnsan hatalarını ve görevlerini analiz etmek için birtakım teknikler bulunmaktadır. Buların çoğu ileri düzeydedir ve uygulaması zordur. İnsan hataları konusundaki genel alan bir geniş bir literatüre sahip bir uzmanlık alanı haline dönüşmüştür.
Genelde, bu tür bir analizin amacı tanımlanmış bir görevde insan hatasını tahmin etmek ve neyin yanlış gidebileceği üzerinde durmaktır. Analiz, örneğin, kontrol odasındaki belli operasyonlar üzerinde veya belli bir problemin nasıl çözüleceği ile ilgili çalışabilir.
· İnsan Güvenilirlik Değerlendirmesi (Human Reliability Assessment.)
· İnsan Hata Tanımlaması (Aksiyon Hata Yöntemi) (Human Error Identification)
· İnsan Hata Oranı Tahmini Tekniği (THERP)
· Kavramsal Güvenilirlik ve Hata Analiz Yöntemi (CREAM)
· HAZOP- insan hatalarını kapsayacak şekilde genişletilmiştir.
· Görev Analizi
· Sapma Analizi
c) Görev Analizi
Görev analizi çok çeşitli insan faktörleri tekniklerini kapsayan bir metodolojidir. Birçok yöntem bulunmaktadır.
Bu yöntemlerin amacı kişinin özellikle manuel iş yapan işçilerin, proses operatörlerinin ve bazen operatör timlerinin yaptıkları ile ilgilenmektedir.
· Hiyerarşik Görev Analizi (Hierarchical Task Analysis)
· Kavramsal Görev Analizi (Cognitive Task Analysis
d) Yönetim Eksenli Yöntemler
Organizasyonel aktiviteler, bir kuruluşun nasıl tasarlanacağı, işin nasıl yürütüleceği, tesiste
kimlerin çalışacağı, güvenlik rutinlerinin neler olduğu vb. konularını belirlemektedir. Bu aktivitelerin kalitesi ve yoğunlaşma noktaları tehliklerin olup olmaması ve risklerin nasıl kontrol edileceği noktasında kesin bir öneme sahiptir.
Bu yöntemlerin listesi aşağıda verilmiştir.
· Tetkikler-genel olarak
· Yönetim Bakışı ve Risk Ağacı (MORT)
· Uluslar arası Güvenlik Derecelendirme Sistemi (ISRS)
· Güvenlik, Sağlık ve Çevre Tetkiki (Safety, Health and Environment)
· Güvenlik Kültürü Tehlike ve İşletilebilirlik Çalışması (SCHAZOP
e) Kaza Araştırması
· Sapma Analizi (Deviation Analysis)
· Olay Ağacı Analizi (Event Tree Analysis)
· Hata Ağacı Analizi (Fault Tree Analysis)
· Yönetim Bakışı ve Risk Ağacı (MORT) (Management Oversight and Risk Tree)
· Güvenlik Fonksiyon Analizleri (Safety Function Analysis)
· Kaza Evrimi ve Bariyer Fonksiyonu
(Accident Evoluation and Barrier Function)
· Değişim Analizi (Change Analysis)
· Multilineer Olaylar Sıralaması (Multilinear Events Sequencing)
· STEP
f) Kaba Analizler
· Çeklist kullanımı
· Kayıtlara geçmiş tehlikelerin dökümü
· Bilinen tehlikelerin dökümü
· Benzer kuruluşlarla karşılaştırma
· Direktif ve normlarla karşılaştırma
· Kabaca tehlike analizi
· Ne – eğer (What – if)
· Kaba enerji analizi
· Kaba sapma analizi
